 گفته می‌شود که شهر قم پیش از دوره اسلامی نیز وجود داشته است ولی گروهی اعتقاد دارند که‌شهر قم بعد از اسلام بنا گردیده است. «کُم» نام حصار باستانی شهر قم بود و به همین لحاظ عرب‌ها این شهر را قم‌نامیدند. در زمان حمله عرب‌ها به ایران، قم از توابع اصفهان بود و همزمان با اصفهان فتح گردید. در سال ۲۴ -۲۳ هجری قمری، ابوموسی اشعری بخشی از سپاه تحت فرماندهی خود را روانه فتح قم نمود و این شهر در زمان‌عمر - خلیفه دوّم - به دست مسلمین فتح شد. با مهاجرت قبیله اشعری از کوفه به قم و اسکان آن‌ها در این‌ناحیه، قم به تدریج به شهر تبدیل شد. بین اعراب اشعری و ساکنان زرتشتی قم پیوسته نزاع و درگیری درمی‌گرفت که به شکست قطعی زرتشتیان و تسلط اشعریان مسلمان بر قم منجر شد. در قرون اوّلیه اسلام، علویان با بی‌رحمانه‌ترین وضع، تحت آزار و تعقیب حکام عباسی و اموی بودند. در میان شهرهای ایران، قم از مناطق‌مهمّی بود که علویان پیوسته به سوی آن هجرت می‌کردند.
با حضور علویان در قم، این شهر به یک شهر علوی نشین تبدیل شد. مردم قم، مأمون را قاتل امام هشتم‌علی بن موسی الرضا (ع) می‌دانستند و به خواهر آن حضرت که در قم فوت و مدفون است عشق می‌ورزیدند و لذابا حکومت آن ناسازگاری می‌کردند و خراج نمی‌پرداختند. مأمون، «علی بن هشام» را با لشکر نیرومند به سوی‌شهر قم روانه کرد که به قتل عام مردم و تخریب شهر منجر شد.
مردم قم پس از شنیدن خبر فوت مأمون دست به شورش زدند و با هجوم به داراالحکومه در سال ۲۱۶ ه.ق‌عامل خلیفه را از شهر بیرون کردند. پس از مأمون، معتصم به خلافت رسید و سپاهی را برای دفع شورش به قم‌روانه کرد. این سپاه نیز شهر را به آتش کشید. بعد از این سرکوبی، «محمدبن عیسی بادغیسی» به حکومت قم‌گماشته شد. این شخص سیاست آرامش با مردم را در پیش گرفت. با روی کار آمدن متوکل عباسی سیاست ضدعلوی تشدید شد و مردم قم نیز به حمایت از «حسین کوکبی» شتافتند تا دولت علوی در محدوده طالقان، قزوین، زنجان و ابهر توسط وی تشکیل شود.
پس از متوکل، معتمد خلیفه عباسی، «موسی بن بغا» را مأمور نمود تا هم حسین کوکبی را سرکوب کند و هم‌طغیان قم را فرو نشاند و مردم از ظلم و ستم خلفا و عاملان آن‌ها به امام یازدهم امام حسن عسکری (ع) توسل‌جستند. به طور کلی شورش و سرکوب مداوم مردم قم تا زمان به قدرت رسیدن آل بویه که خود از علویان‌بودند، ادامه یافت. در دوران این سلسله، شهر قم در ابعاد مختلف رشد و توسعه یافت. در دوره سلجوقیان تصدی امور مهّم سلجوقی توسط فرزانگان قمی، در عمران و ترقی شهر قم مؤثر شد. در حمله مغول شهر قم به‌کلی منهدم شد ولی پس از گرایش بعضی از حکام به اسلام مانند "سلطان محمد اولجایتو"شهر قم مورد توجه قرار گرفت. این شهر در دهه‌های پایانی قرن هشتم ه.ق مورد تهاجم "تیمور گورکانی" قرار گرفت و مردم شهر قتل‌عام شدند.
مقارن ظهور حکومت خاندان‌های "قراقویونلو" و "آق قویونلو" و به ویژه در دوره صفویان قم مورد توجه‌قرار گرفت و به تدریج رو به شکوفایی نهاد. قم در سال ۹۰۹ ه.ق از مراکز مهّم فرهنگی و فقهی شیعه گردید وعلمای بزرگی در این شهر کرسی تدریس و تحقیق بنا نهادند و اهمیّت زیارتی و مذهبی این شهر فزونی یافت.
در حمله افغان‌ها، شهر قم خسارات سنگینی را متحمل شد و مردم قم نیز از نظر اقتصادی تحت فشار شدیدی قرار گرفتند. در دوره نادر شاه افشار نیز شهر قم متحمل خسارات فراوان شد و همچنین زمانی که‌خاندان‌های زند و قاجار برای تسلط بر ایران با یکدیگر جدال می‌کردند، شهر و مردم قم آسیب فراوان دیدند. درسال ۱۲۰۸ هجری قمری، قم تحت تسلط آغا محمّد خان قاجار در آمد. فتحعلی شاه پس از پیروزی بر دشمنان،به مرمت حرم و بارگاه حضرت معصومه (س) پرداخت. وی نذر کرده بود که اگر بر دشمنان پیروز شود به عمران‌بارگاه آن حضرت بپردازد.
در سال ۱۲۹۴ هجری شمسی، هنگامی که قشون روس وارد کرج شد، بسیاری از مردم تهران به قم مهاجرت‌کردند و موضوع انتقال پایتخت به قم نیز مطرح گردید، ولی سفارت خانه‌های روسیه و انگلیس با تحت فشارقرار دادن احمد شاه، طرح انتقال پایتخت را خنثی کردند. در همین زمان، توسط مهاجرین قم، «کمیته دفاع ملی»برای دفاع از میهن تشکیل شد. بدین ترتیب این شهر به یک مرکز سیاسی و نظامی علیه روس و انگلیس تبدیل‌شد، ولی پس از درگیری‌های متعددی، در سال ۱۲۹۴ هجری شمسی به اشغال نیروهای روس درآمد.
در حال حاضر، قم یکی از مراکز مهّم تشیع ایران و جهان است. وجود بارگاه با عظمت حضرت معصومه(س) و حوزه علمیه قم اهمیت مذهبی این شهر را بیش از پیش فزونی بخشیده و حوزه‌های علمی و آموزشی آن‌نیز توسعه یافته است. |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
